ਅਧਿਆਇ 1 — ਭੂਗੋਲਿਕ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਪਹਿਚਾਣ
(ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਕਾਦਮਿਕ, ਗਹਿਰੀ ਰਿਸਰਚ–ਸਟਾਈਲ; ਲਗਭਗ 8–10 ਪੰਨਿਆਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਲੰਬਾਈ)
1.1 ਭੂਮਿਕਾ: ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ
ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ “ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ”—ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਭੂਗੋਲਕ ਸਨਮਾਨਕ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਿਆਂ ਤੋਂ ਹੀ ਏਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਮੱਧ–ਪੂਰਬ ਦੀਆਂ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਧਾਰਾਵਾਂ ਦਾ ਸੁੰਨ–ਮਿਲਾਪ ਬਿੰਦੂ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਧਰਤੀ ਕਦੇ ਹੜੱਪਾ ਦੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਦੀ ਹੈ, ਕਦੇ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਰੂਹਾਨੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ।
ਇਸ ਅਧਿਆਇ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਭੂਗੋਲਕ ਸਥਿਤੀ, ਮੌਸਮੀ ਚੱਕਰ, ਦਰਿਆਈ ਪ੍ਰਣਾਲੀ, ਭਾਸ਼ਾਈ ਚਰਚਾ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਨਿਰਮਾਣ, ਅਤੇ ਭੂਗੋਲ–ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨਾ ਹੈ।
1.2 ਭੂਗੋਲਿਕ ਪਹਿਚਾਣ: ਸਪਤ–ਸਿੰਧੂ ਤੋਂ ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬ ਤੱਕ
ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਰੀੜ੍ਹ ਸਪਤ–ਸਿੰਧੂ (Rigveda ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਖੇਤਰ) ਨੂੰ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਖੇਤਰ ਉਹ 7 ਦਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਸਮੂੰਹ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਜੀਵਨ, ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ੀ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ:
- ਸਤਲੁਜ
- ਬਿਆਸ
- ਰਾਵੀ
- ਚਨਾਬ
- ਝੇਲਮ
- ਸਰਸਵਤੀ (ਹੁਣ ਲੁਕਿਆ ਹੋਇਆ ਦਰਿਆ)
- ਸਿੰਧੁ (Indus)
Rigveda ਦੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸ਼ਬਦ ਇਸ ਭੂਗੋਲ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਦਿੰਦੇ ਹਨ—ਜੋ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਧੜਕਣ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸੀ।
ਪੰਜਾਬੀ ਭੂਗੋਲ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ:
- ਉਪਜਾਊ ਮੈਦਾਨ (Alluvial Plains)—ਜੋ ਸਦੀਓਂ ਤੋਂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਵਸੇਬੇ ਲਈ ਆਦਰਸ਼ ਹਨ।
- ਨਦੀ–ਆਧਾਰਿਤ ਹਾਈਡਰੋਲੋਜੀ—ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਹਰ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਵੱਖ–ਵੱਖ ਕਿਸਾਨੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਉਭਰਿਆ।
- ਸਿਲਟ–ਭਰਪੂਰ ਮਿੱਟੀ—ਜਿਸਨੂੰ ਹਰ ਦਰਿਆ ਬਾਰ–ਬਾਰ ਉਰਵਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।
- ਪੱਛਮ ਤੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਵਪਾਰਿਕ ਰਸਤੇ—ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਜੰਗਾਂ, ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਅਕਰਮਣਾਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ।
1.3 ਮੌਸਮ ਅਤੇ ਜਲਵਾਯੂ: ਇਤਿਹਾਸ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ
ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮੌਸਮ ਅਰਧ–ਸ਼ੁਸ਼ਕ ਤੋਂ ਉਪ–ਨਮੀ ਤੱਕ ਫੈਲਦਾ ਹੈ।
ਵੱਡੇ ਭਾਗ ‘ਤੇ ਤਿੰਨ ਮੌਸਮ ਹਾਵੀ ਹਨ:
- ਗਰਮੀਆਂ (ਖੇਤੀ ਲਈ ਕਠਿਨ ਪਰੰਤੂ ਪੱਕਣ ਦਾ ਸਮਾਂ)
- ਮਾਨਸੂਨ (ਅਨਾਜ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਰੀੜ੍ਹ)
- ਸਰਦੀਆਂ (ਗੇਹੁੰ, ਮਸਰਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਰਬੀ ਫਸਲਾਂ ਲਈ ਆਦਰਸ਼)
ਭੂਗੋਲ–ਇਤਿਹਾਸ ਸੰਬੰਧ:
ਇਹ ਮੌਸਮੀ ਬਦਲਾਅ ਸਿਰਫ਼ ਖੇਤੀ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਰਹਿਣੀ–ਬਹਿਣੀ, ਰਾਜਨੀਤੀ, ਯਾਤਰਾ–ਰਸਤੇ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਵਿਕਾਸ ‘ਤੇ ਵੀ ਅਸਰ ਪਾਂਦੇ ਹਨ।
ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ:
- ਹੜੱਪਾ ਦੇ ਨਿਕਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਭਾਰੀ ਮਾਨਸੂਨ ਦੀ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆ ਸੀ।
- ਵੇਦਕ ਸਮਾਜ ਦੀ ਪਸ਼ੂਪਾਲਕ–ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਜੀਵਨ–ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਮੌਸਮੀ ਚੱਕਰਾਂ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਸੀ।
- ਮੁਗਲ ਕਿਲੇ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ (ਲਹੌਰ, ਫ਼ਤਿਹਪੁਰ) ਜਲਵਾਯੂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਕੇ ਬਣੇ ਸਨ।
1.4 ਦਰਿਆਈ ਪ੍ਰਣਾਲੀ: ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਜੀਵਨ–ਰੇਖਾ
ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਦਰਿਆਈ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਹਾਈਡਰੋਲੌਜੀਕਲ ਨੈੱਟਵਰਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ।
ਇਹ ਦਰਿਆ:
- ਵਪਾਰ ਦੇ ਰਸਤੇ
- ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀ ਰੀੜ੍ਹ
- ਸ਼ਹਿਰ–ਨਿਰਮਾਣ ਦੀਆਂ ਧੁਰਾਂ
- ਮਾਨਵ ਮਾਈਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਦੇ ਸਰੋਤ
ਰਹੇ ਹਨ।
ਦਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਰੋਲ:
- ਸਤਲੁਜ–ਬਿਆਸ ਖੇਤਰ — ਵੱਡੇ ਹੜੱਪਾ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀ ਜੱਦੀ ਧਰਤੀ
- ਰਾਵੀ — ਮੁਗਲ ਵਾਸਤੁਕਲਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰ
- ਚਨਾਬ — ਸਿੱਖ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਲੋਕ–ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਆਤਮਿਕ ਧਰਤੀ
- ਝੇਲਮ — ਯੂਨਾਨੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਗਵਾਹ (Porus vs Alexander)
1.5 ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਭੂਗੋਲ ਦ੍ਵਾਰਾ ਸਮਾਜਕ ਬਣਤਰ
ਖੇਤੀ–ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਸਮਾਜ
ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਮਿੱਟੀ ਨੇ ਇੱਥੇ ਸਦੀਓਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਖੇਤੀਬਾੜੀ–ਨਿਰਭਰ ਸਭਿਆਚਾਰ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ।
ਇਹ ਸਭਿਆਚਾਰ:
- ਸਾਂਝਾ–ਪ੍ਰਣਾਲੀ (communal culture)
- ਵਿਰਾਸਤੀ ਪੇਸ਼ੇ (ਪਲਾਹੀ, ਮੱਝਹਾਰਾ, ਕੁਰਮੀ)
- ਮੌਸਮੀ ਤਿਉਹਾਰ (ਲੋਹੜੀ, ਬੈਸਾਖੀ)
ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਗਾਵੀਂ ਜੀਵਨ ਦੀ ਕੇਂਦਰੀਤਾ
ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗਾਂਵ ਹਮੇਸ਼ਾਂ:
- ਸਮਾਜਕ ਇਕਾਈ
- ਆਰਥਿਕ ਕੇਂਦਰ
- ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪਹਿਚਾਣ
ਦੇ ਮੁੱਖ ਆਧਾਰ ਰਹੇ।
1.6 ਭਾਸ਼ਾਈ ਪਹਿਚਾਣ: ਪੰਜਾਬੀ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ
ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾਈ ਯਾਤਰਾ ਇੱਕ ਲਗਾਤਾਰ ਵਿਕਾਸ–ਧਾਰਾ ਹੈ:
- ਪ੍ਰੀ–ਵੇਦਿਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ
- ਵੇਦਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ
- ਗੰਧਾਰੀ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ
- ਸ਼ੌਰਸੇਨੀ
- ਅਪਭ੍ਰੰਸ਼
- ਗੁਰਮੁਖੀ ਪੰਜਾਬੀ
ਪੰਜਾਬੀ ਕਿਉਂ ਅਲੱਗ ਹੈ?
ਇਸਦੇ ਮੂਲ ਵਿੱਚ:
- ਦਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ
- ਵੱਖ–ਵੱਖ ਅਕਰਮਣਾਂ ਨਾਲ ਭਾਸ਼ਾਈ ਮਿਲਾਪ
- ਸੁਫੀ ਅਤੇ ਗੁਰਮਤਿ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝ
ਕਈ ਵਿਦਵਾਨ (Grierson, Katre, Bhatia) ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਦੱਖਣ ਏਸ਼ੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ “ਜੀਵੰਤ” ਅਤੇ “ਸੁਭਾਵਿਕ” ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ।
1.7 ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪਹਿਚਾਣ: ਮਿਲਣ–ਜੁਲਣ ਦੀ ਧਰਤੀ
ਪੰਜਾਬ ਉਸ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਥੇ:
- ਸਿੰਧੂ ਸਭਿਆਚਾਰ
- ਵੇਦਿਕ ਹਿਮਨ
- ਗ੍ਰੀਕ–ਬੈਕਟਰੀਅਨ ਰਾਜ
- ਬੁੱਧ ਮਠ
- ਸੁਫੀ ਦਰਗਾਹਾਂ
- ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਵਾਣੀ
- ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ
- ਮੁਗਲ ਬਾਗ਼ਾਂ
- ਬਰਤਾਨਵੀ ਕਾਲੋਨਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨ
ਸਾਰੇ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ—ਇਸ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸੰਮਿਸ਼੍ਰਣ ਬਣਦਾ ਹੈ।
1.8 ਭੂਗੋਲ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਇਤਿਹਾਸ
ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਭੂਗੋਲ ਇਸਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਮੂਲ ਨਿਰਧਾਰਕ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਜਿਨ੍ਹਾ ਰਸਤੇ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਤੋਂ ਵਪਾਰਕ ਕਾਫ਼ਲੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਉਹੀ ਰਸਤੇ:
- ਪਾਰਸੀ ਆਏ
- ਸਿਕੰਦਰ ਆਇਆ
- ਸ਼ਕ ਅਤੇ ਕੁਸ਼ਾਨ ਆਏ
- ਮੁਗਲ ਆਏ
- ਅਫਗਾਨ ਆਏ
- ਅੰਗਰੇਜ਼ ਆਏ
ਇਸ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਇੱਕ ਦਰਵਾਜ਼ਾ (Gateway) ਰਿਹਾ — ਜਿਥੋਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵੀ ਅੰਦਰ ਆਉਂਦੇ, ਅਤੇ ਜੰਗਾਂ ਵੀ।
1.9 ਅਧਿਆਇ 1 ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਨਿਸ਼ਕਰਸ਼
ਇਸ ਅਧਿਆਇ ਨੇ ਦਰਸਾਇਆ ਕਿ:
- ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਭੂਗੋਲ ਇਸਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਰੀੜ੍ਹ ਹੈ
- ਦਰਿਆਵਾਂ ਨੇ ਇਸਦੀ ਖੇਤੀ, ਵਪਾਰ, ਵਸੇਬੇ, ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਯੁੱਧਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤਾ
- ਮੌਸਮ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਨੇ ਸਮਾਜਕ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ shape ਕੀਤਾ
- ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵੱਖ–ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਮਿਲਾਪ ਨਾਲ ਬਣੇ
- ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ “ਇਰੋਜ਼ਨ” ਅਤੇ “ਕਨਸਟਰਕਸ਼ਨ” ਦੇ ਚੱਕਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ—ਬਿਲਕੁਲ ਆਪਣੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਵਾਂਗ।
📘 ਅਧਿਆਇ 2 — ਪ੍ਰੀਹਿਸਟੌਰਿਕ ਹਮਿਊਨ ਇਨ ਪੰਜਾਬ (10000–3300 BCE)
(ਬਹੁਤ ਡੂੰਘੀ, ਸੁਪਰ–ਡਿਟੇਲਡ ਅਕਾਦਮਿਕ ਲਿਖਤ — 10+ ਪੰਨਿਆਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ)
2.1 ਪਹੁੰਚਣਾ: ਕਿਵੇਂ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ पंजाब ਵਿੱਚ 10,000 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਮਨੁੱਖ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ?
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪ੍ਰੀਹਿਸਟੌਰਿਕ (ਪੂਰਾਵਸਤੁ) ਯੁੱਗ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਵਿਦਵਾਨ ਤਿੰਨ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਡਾਟਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ:
1️⃣ ਆਰਕੀਓਲੋਜੀਕਲ ਖੁਦਾਈ – ਰੋਪੜ, ਹੁਣ, ਮੋਰਿੰਡਾ, ਕਪਾਹਾ, ਸੰਗੋਲ
2️⃣ ਸਟੋਨ ਟੂਲ ਐਨਾਲਿਸਿਸ – ਫਲੇਕ ਟੂਲ, ਸਕ੍ਰੈਪਰ, ਹੈਂਡ-ਐਕਸ
3️⃣ ਰੇਡੀਓਕਾਰਬਨ ਡੇਟਿੰਗ – ਅਸਲੀ ਉਮਰ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਮਾਪ
ਸਾਰੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ 10,000 ਤੋਂ 7000 ਈ.ਪੂ. ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮਨੁੱਖੀ ਕਬੀਲੇ ਵੱਸਦੇ ਸਨ, ਜੋ ਸ਼ੁਰੂ-ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਕਾਰ ਅਤੇ ਫਲ/ਬੂਟੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰਦੇ ਸਨ।
2.2 ਜੀਵਨ–ਸ਼ੈਲੀ: ਸ਼ਿਕਾਰ → ਸੰਗ੍ਰਹਿ → ਖੇਤੀ (Agrarian Shift)
ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦੌਰ (10000–8500 BCE):
- ਮਨੁੱਖ ਛੋਟੇ ਟੋਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ
- ਗੁਫ਼ਾਵਾਂ, ਦਰਿਆ-ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਤੇ ਆਸ਼ਰਾ
- ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ਿਕਾਰ, ਮੱਛੀਗਿਰੀ
ਦੂਜਾ ਦੌਰ (8500–7500 BCE):
- ਵੱਡੀ ਤਬਦੀਲੀ: ਬੀਜ ਬੋਣਾ, ਪੌਦੇ ਘਰੇਲੂ ਬਣਾਉਣਾ
- ਗੇਂਹੂ ਅਤੇ ਜੌਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਰੰਭਿਕ domestication
- ਪਾਲਤੂ ਜਾਨਵਰ: ਕੁੱਤਾ → ਭੇਡਾਂ → ਬੱਕਰੀਆਂ → ਗਾਂ
ਤੀਜਾ ਦੌਰ (7500–6500 BCE):
- ਮਿੱਟੀ-ਈੱਟ ਦੇ ਘਰ
- ਢੱਕਣ-ਵਾਲੇ ਸਟੋਰੇਜ਼ ਪਿੱਟ
- ਸਮਾਜਕ-ਸੰਚਾਰ ਦਾ ਜਨਮ (ਵੱਡੇ ਪਰਿਵਾਰ)
ਇਹ ਤਿੰਨ ਦੌਰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹਨ ਕਿ ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ।
2.3 ਕਲਚਰਲ ਕ੍ਰਾਂਤੀ: Pottery Revolution (7000–6000 BCE)
Pottery (ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਰਤਨ) ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਤਕਨੀਕੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਸੀ।
ਕਿਉਂ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਰਤਨ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ?
✔ ਅਨਾਜ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਲਈ
✔ ਪਾਣੀ ਰੱਖਣ ਲਈ
✔ ਖਾਣਾ ਪਕਾਉਣ ਲਈ
✔ ਸਮਾਜ ਦੇ settled ਹੋਣ ਦਾ ਸਬੂਤ
ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਮਿਲੇ ਬਰਤਨਾਂ ‘ਤੇ ਤਿੰਨ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਮਿਲਦੇ ਹਨ:
- ਲਾਲ ਮੱਟੀ (Red ware)
- ਗ੍ਰੇ-ਵੇਅਰ (Gray ware)
- ਕਾਲੀ ਪੱਟੀ ਵਾਲਾ ਵਸਤਰ (Black-on-red pottery)
ਇਹ ਇੱਕ cultural identity ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ।
2.4 ਦਫ਼ਨਾਵਟ ਪ੍ਰਥਾ: ਮੌਤ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ
ਦਫ਼ਨਾਵਟ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ:
- ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇ ਨਾਲ ਅਨਾਜ
- ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਰਤਨ
- ਹਥਿਆਰ
- ਸਿੰਗਾਰ ਸਮੱਗਰੀ
ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।
ਇਸ ਤੋਂ ਵਿਦਵਾਨ ਸਮਝਦੇ ਹਨ:
✔ ਪਰਲੋਕ ‘ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ
✔ ਸਮਾਜਕ ਵਰਗੀਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ
✔ ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਬਾਲਗਾਂ ਲਈ ਵੱਖਰੀ ਸਥਿਤੀ
2.5 ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ: ਮਾਤਾ–ਦੇਵੀ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ–ਟੋਟਮ
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੂਰਾਵਸਤੁ ਯੁੱਗ ਦੇ ਲੋਕ Earth Goddess (ਧਰਤੀ ਮਾਂ) ਅਤੇ Animal Deities ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਸਨ।
ਮੁੱਖ ਟੋਟਮ ਹਨ:
- ਬਲਦ
- ਹਰਣ
- ਬਾਘ
- ਪੰਛੀ
- ਮੱਛੀ
ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ:
➡ ਸਿੰਧੂ ਸਭਿਆਚਾਰ
➡ ਵੇਦਕ ਰੀਤੀ
➡ ਲੋਕ-ਧਾਰਾ
’ਤੇ ਗੂੜ੍ਹਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਛੱਡਦੇ ਹਨ।
2.6 ਪ੍ਰੀਹਿਸਟੌਰਿਕ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ
ਇਹ ਯੁੱਗ:
- ਹੜੱਪਾ ਦਾ ਮੂਲ
- ਕ੍ਰਿਸ਼ੀ ਦਾ ਮੂਲ
- ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਦਾ ਬੀਜ
- ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦਾ ਆਰੰਭ
- ਸਮਾਜਕ ਸੰਗਠਨ ਦਾ ਜਨਮ
ਹੈ।
📘 ਅਧਿਆਇ 3 — ਪੂਰਾਵਸਤੁ ਯੁੱਗ ਦੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਖੋਜ (Stratigraphy, Tool Morphology, Cultural Layers)
(ਇਹ ਅਧਿਆਇ ਲਗਭਗ 10–12 ਪੰਨਿਆਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਡੂੰਘਾ ਹੈ — ਵਿਦਵਤਾਪੂਰਨ ਲਿਖਤ)
3.1 ਅਧਿਆਇ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ
ਪੂਰਾਵਸਤੁ ਯੁੱਗ ਦੀ ਅਸਲ ਸਮਝ ਸਿਰਫ਼ ਟੂਲਾਂ ਜਾਂ ਬਰਤਨਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ;
ਸਮਝ ਆਉਂਦੀ ਹੈ —
ਧਰਤੀ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ (Strata), ਜੀਵ–ਅਵਸ਼ੇਸ਼, Carbon Dating, Settlement Patterns,
ਅਤੇ ਮਾਨਵ–ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਮਾਈਕ੍ਰੋ–ਐਨਾਲਿਸਿਸ ਤੋਂ।
ਇਸ ਅਧਿਆਇ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ Punjab ਦੇ prehistoric ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਮਝਾਂਗੇ।
ਇਹ ਹਿੱਸਾ ਪੂਰੀ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਤਕਨੀਕੀ ਅਤੇ ਅਕਾਦਮਿਕ ਭਾਗ ਹੈ।
⭐ 3.2 Stratigraphy — ਧਰਤੀ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਕੀ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ?
Punjab ਦੇ ਰੋਪੜ, ਸੰਗੋਲ, ਅਤੇ ਕਪਾਹਾ ਤੋਂ ਮਿਲੀਆਂ stratified layers (ਪਰਤਾਂ) ਤਿੰਨ ਵੱਡੇ ਸਮਾਂ-ਚਰਨ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ:
Layer 1 → Early Settlement Zone (10000–8000 BCE)
ਖਾਸੀਆਂ:
- ਕੁੱਚੇ ਪੱਥਰ ਦੇ ਟੂਲ
- ਦਰਿਆ-ਕਿਨਾਰੇ ਛੋਟੇ ਕੈਂਪ
- ਅੱਗ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ (charcoal)
- ਹੱਡੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਕੱਟਣ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ
➡ ਇਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਮਨੁੱਖ Hunters + Scavengers ਸਨ।
Layer 2 → Transitional Zone (8000–6500 BCE)
ਖਾਸੀਆਂ:
- ਘਰੇਲੂ ਕੀਤੀਆਂ ਧਾਨ-ਕਣੀਆਂ
- ਛੋਟੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਘਰ
- ਮੌਸਮੀ ਵਸੇਬਾ
- ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਘਰੇਲੂਕਰਨ ਦੇ ਸਬੂਤ (sheep/goat bones)
➡ ਇਹ ਯੁੱਗ Food Production Revolution ਦਾ ਆਰੰਭ ਸੀ।
Layer 3 → Advanced Neolithic Zone (6500–3300 BCE)
ਖਾਸੀਆਂ:
- ਬਰਤਨ (handmade → wheel-made)
- ਵੱਡੇ ਸਟੋਰੇਜ ਪਿੱਟ
- ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣੇ ਘਰ
- ਸਮਾਜਕ-ਧਾਰਮਿਕ ਵਸਤੂਆਂ
- ਨਿਖਰੀ ਹੋਈ craft structures
➡ ਇਹ ਯੁੱਗ Harappan Civilization ਦਾ ਪ੍ਰੀ–ਕਰਸਰ ਸੀ।
⭐ 3.3 Tool Morphology — ਪੱਥਰ ਦੇ ਸਾਜ਼–ਸਮਾਨ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ
ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਮਿਲੇ prehistoric tools ਇਹਨਾਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ:
1. Flake Tools
- ਪਤਲੇ, ਤਿੱਖੇ
- ਕੱਟਣ, ਛਿਲਕਣ, ਚਮੜੀ ਉਤਾਰਣ ਲਈ
2. Blade Tools
- ਲੰਬੇ ਅਤੇ ਸ਼ਫ਼ਾਫ਼ ਕੱਟ
- ਕਣਕ/ਜੌਂ ਕੱਟਣ ਲਈ ਸਬੂਤ
3. Scrapers
- ਚਮੜੀ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਲਈ
- ਸ਼ਿਕਾਰ ਕੀਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ
4. Hand-Axes
- Punjab ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ
- ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦੌਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਕੱਚਾ ਹਥਿਆਰ
5. Microliths (tiny tools)
- ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਨਤ
- Composite tools (ਜਿਵੇਂ ਧਨੁਸ਼-ਬਾਣ)
➡ Tool evolution Punjabi society ਦੇ Evolution ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੈ।
⭐ 3.4 Settlement Patterns — ਕਿੱਥੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ?
Punjab ਵਿੱਚ prehistoric settlement patterns ਇਹ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ:
1. Riverine Settlements
- ਰੋਪੜ
- ਸੰਗੋਲ
- ਬੁਡ੍ਹਾ ਨਦੀ ਖੇਤਰ
ਕਿਉਂ?
ਦਰਿਆ: ਪਾਣੀ, ਮੱਛੀ, ਝਾੜ-ਝੰਕਾਰ, ਪੱਥਰ।
2. Seasonal Camps
- ਆਧਾ ਸਾਲ ਇੱਕ ਜਗ੍ਹਾ, ਆਧਾ ਸਾਲ ਦੂਜੀ
- ਮਾਨਸੂਨ follow ਕਰਦੇ ਸਨ
3. Clan-Based Settlements
- 15–30 ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ
- exogamous marriage patterns
⭐ 3.5 Biological Anthropology — ਪੰਜਾਬੀ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਚਿਹਰਾ
ਮਿਲੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ:
Skull Characteristics:
- Broad cranial vault
- Heavy jaw structure
- Strong cheekbones
➡ ਇਹ “Proto-North-Indian” morphological pattern ਹੈ।
Gender Roles:
ਹੱਡੀਆਂ ’ਤੇ stress-markers ਦੱਸਦੇ ਹਨ:
- ਮਰਦ — ਸ਼ਿਕਾਰ, ਭਾਰੀ ਕੰਮ
- ਔਰਤਾਂ — ਪੌਦੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨਾ, ਖਾਣਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ
- ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ — ਅਨਾਜ ਛਿਲਕਣਾ
⭐ 3.6 Food Culture — ਪੂਰਾਵਸਤੁ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖਾਣੇ
ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਸਬੂਤ:
- ਗੇਂਹੂੰ (emmer wheat)
- ਜੌਂ
- ਚੌਲ (ਸਿਰਫ਼ ਦੱਖਣ ਪੰਜਾਬ)
- ਮਸਰਾਂ
- ਅੰਗੂਰ ਦੇ ਦਾਣੇ (surprising but true!)
ਜਾਨਵਰ:
- Sheep
- Goat
- Wild bull → domesticated cattle
- Dogs
ਖਾਣ–ਪਕਾਉਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ:
- Clay ovens (primitive chulhas)
- Roasting pits
- Hot-stone cooking
➡ ਇਹ diet later Harappan cuisine ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਬਣਿਆ।
⭐ 3.7 Religious Life — ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇਵਤਾ
Punjab ਦੇ prehistoric ਧਾਰਮਿਕ ਨਿਸ਼ਾਨ ਦੱਸਦੇ ਹਨ:
Mother Goddess figurine
- fertility symbol
- agricultural prosperity
Animal Totems:
- Bull
- Deer
- Tiger
- Fish
➡ ਇਹ totems ਅੱਗੇ Indus seals ’ਤੇ ਬਣੇ।
Fire Altars (proto-yajna)
ਕਈ ਜਗ੍ਹਾਂ burnt clay structures ਮਿਲੇ:
→ ਇਹ ਵੇਦਕ ਯੁੱਗ ਦੇ ਅੱਗ-ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੈ।
⭐ 3.8 Burials — ਮੌਤ ਦੀ ਰਸਮ
Punjab ਤੋਂ ਦੋ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ burials ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ:
1. Primary burials
- ਪੂਰਾ ਸ਼ਰੀਰ
- ਸਿਰ ਉੱਤਰ ਵੱਲ
- ਬਰਤਨ, ਅਨਾਜ ਨਾਲ
2. Secondary burials
- ਸਿਰਫ਼ ਹੱਡੀਆਂ
- ਕਈ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ
➡ ਇਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ:
- ਪਰਲੋਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ
- ancestors ਦੀ reverence
- clan-based rituals
⭐ 3.9 Prehistoric Punjab → Harappan Punjab (Direct Transition)
Punjab ਦਾ prehistoric ਯੁੱਗ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਹੜੱਪਾ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੈ:
- Wheel-made pottery
- Standardized weights
- Well-planned homes
- Strong agriculture
ਇਹ ਸਾਰੇ ਤੱਤ Harappa ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੱਤ ਹਨ।
ਇਸ ਲਈ ਵਿਦਵਾਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ:
“Indus civilization = evolved form of Punjab’s prehistoric cultures.”
⭐ 3.10 ਅਧਿਆਇ ਦਾ ਨਿਸ਼ਕਰਸ਼
ਇਹ ਅਧਿਆਇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਬੂਤਾਂ ਨਾਲ ਸਾਬਤ ਕਰਦਾ ਹੈ:
- Punjab 10,000 BCE ਤੋਂ ਵੱਸਿਆ ਹੋਇਆ ਖੇਤਰ ਸੀ
- ਇੱਥੇ Hunting → Pastoralism → Agriculture ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ
- Pottery, burials, fire-altars ਨੇ ਆਗੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ
- ਇਹ ਯੁੱਗ Harappa ਦਾ ਪੂਰਵਜ ਹੈ
ਇਸ ਅਧਿਆਇ ਨਾਲ prehistoric Punjab ਦਾ ਮਨੁੱਖੀ ਚਿੱਤਰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਪਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।